UGALKETA

16.1.-UGALTZEA, SEXU ETA NERABEZAROA: Giza ugaltzea sexuala da. Bi sexu daude, arra eta emea, hau da, gizonezkoena eta emakumezkoena, eta mota banako ugaltze-zelula: espermatoziodeak eta obuluak.
        
              16.1.1.- SEXU-KARAKTEREAK:

• Lehen mailako sexu-karaktereak (ugaltze-aparatuak): Gonadak eta erlatzeko organoak dituzte, emakumeen kasuan, enbrioia, pertsona bihurtu eta jaio arte.
• Bigarre mailako sexu-karaktereak: sexu batekoek edo bestekoek baino ez dituzten kanpo-ezaugarriak dira, eta pubertarotik aurrera azaltzen da.

             16.1.2.-ZER DIRA BIGARREN MAILAKO SEXU-KARAKTEREAK:

• Mutilak: Sorbaldak zabaldu eta muskuloak garatu, ilea hazten da, ahotsa baxuago egiten, zakila handiagotu egiten, barrabiletan espermatozoideak sortzen hasten dira.
• Neskak:  Aldakak zabaldu eta gerria estutu, gorputzaren formak biribildu, larruazalaren azpian koipe gehiago, ilea azaltzen da besapean eta pubis aldea, kanpoko ugaltze-organoak eta bularrak garatu, baginako jarioa hasi, hilekoa azaltzen da.

16.1.3.- NERABEZAROA, ALDAKETA GARAIA: Nerabezaroa, gutxi gora behera, 9-18 urteko aldia da. Aldi horretan, aldaketa psikologikoa eta sozial,  fisiologikoak eta anatomikoak,  jasotzen zaizkie neska-mutilei.

Aldaketa fisiologikoak eta anatomikoak: Pubertaroan hasten dira: bigarren mailako sexu karaktereak garatu eta ugaltze aparatuak heldu egiten dira.

Aldaketa psikologikoak: aldaketa fisiologikoak  eta anatomikoak baino astirago agertzen dira. Sexu erakarpena eta krisi sentimentala ere garai horretan hazaltzen dira lehenagoz.

Aldaketa soziala: fisiologikoak eta anatomikoak, Aldaketa psikologikoen gatazkak ekartzen dituzte familiarteko harremanetara, nerabeek indendenpentzia handiago aldarrikatzen diete.


16.2.-GIZONEZKOEN UGALTZE APARATUA:Bi miotatako organoek osatzen dute barruko sexu organoak eta kanpoko sexu organoak

•  Barruko sexu organoa: Barrabilak, ugaltze hodiak eta guruin erantsiak.
• Kanpoko sexu organoak: Zakila eta eskrotoa. 

          16.2.1.-GIZONEZKOEN UGALTZE-APARATUAREN ANATOMIA:

   
16.2.2.-GIZONEZKOEN GAMETOAK ERATZEA : Gizonezkoen gameto edo espermatozoideak osatzen dituen prozesuari espermatogenesi  esaten zaio pubertaroan hasten da eta barrabiletako tubulu seminiferoetan jasotzen da.

16.2.3.- ESPERMATOGENESIARAN ALDIAK:

• Espermatozitoak eratzea: barrabiletako tubulu seminiferoen pareten ondoan hazi egiten dira.
• Espermatidak eratzea: espermatozitoek meiosi deritzo zatiketa-prozesu berezia izaten dute.

• Espermatozoideak eratzea: espermatidak heltzen direnean, zitoplasmaren gehiena galtzen dute, espermatozoineen berezko formak eta egiturak hartzen dituzte, burua, terteko atala eta isatsa. 

13.ERREZEPTOREAK ETA ZENTZUMEN-ORGANOAK

13.1.-LARRUAZALA ETA UKIMENA: Larruazalean, errezeptore mota ugari daude. Errezeptore mota bakoitzak estimulu jakin bat hauteman ahal du. Errezeptore horiek guztiek ukimena ematen digute. Beraz, estimulu bat luzaroz jasoz gero, hasieran, intentsitate handiz erantzuten dute. Baina, denbora baten ostean ez dute erantzuten, estimulura moldatu egin direlako.

               13.1.1.-LARRUAZALEKO ERREZEPTOREAK:

• Termorezeptoreak: Kanpo-inguruaren eta gorputzaren arteko tenperatura-aldeak hautematen dituzte. Bi motatako termorrezeptoreak daude: gorputzarena baino tenperatura hotzagoei erantzuten dietenak eta gorputzarena baino tenperatura beroagoek estimulatzen dituztenak. Termorezeptoreon bulkadek bero eta hotz sentsaziak eragiten dizkigute.

• Nozizeptoreak: Larruazalak jasaten dituen erasoei erntzuten diete. Nozizeptoreek sortzen dituzten bulkadek mina sentiarazten digute.

•  Mekanorrezeptoreak: Larruazalaren gaineko presio-aldaketak eta ileen mugimendua hautematen dituzte. Errezeptoreon esker antzematen dugu ukipena.

 13.2 SUDURRA ETA USAIMENA: Usaimena gizakiok gutxien garatu dugun zentzumena da. Usainak prozesu segida gertatzen denean sortzen diiren sentsazioak dira:

1. Substantzia lurrunkorren molekulak sudur hobietan sartzen dira, eta hobiok estaltzen duten mukiarekin nahasten dira.
2. Sudur hobietan, usaimen-zelulek molekulak hautematen dituzte.
3. Estimulua jaso duten usaimen-zelulok nerbio-bulkada sortu eta usaimen erraboleko neuronetara elarazten dute, horiek, usaimen nerbioaren bitartez garunera eraman dezaten.

13.2.1.- USAIMENAREN ERREZEPTOREAK:

13.3.- MIHIA ETA DASTAMENA: Ahoan zerbait sartzean, sentsazioak hantzematen ditugu, dastamenaren bitartez. Sentsazio horiei gustu edo zapore esaten diegu, eta mihiaren gainazalean ditugun kimiorezeptoreek, daztamen zeluelk eragiten dituzte.

          13.3.1.- DAZTAMENAREN ERREZEPTOREAK:

MUSKULUAK ETA HEZURRAK

12.2.-ESKELETO-SISTEMA: Hezurrek eta giltzadura edo artikulazioek osatzen dute. Hezurrak egitura gogorrak,  arinak eta hauskaitzak dira, gorputzaren armazioa osatzen dute, eta organo batzuk babestu egiten dituzte. Lokomozioan, hezurrek  muskuluek mugiarazten dituzten palanken moduan dihardute.

      12.2.1.-ESKELETOA: Honako bi hauek bereizten dira eskeletoan: garezurrak, bizkarrezurrak eta kaxa torazikoak osatzen duten eskeleto axiala eta sorbalda-gerrikoak, pelbis-gerrikoak eta gorputz-adarrek itxuratzen duten eskeleto apendikularra.

                          12.2.1.1.-SORBALDA-GERRIKOA: Bi lepauztaiak (klabikulak) eta bi omoplato edo sormalda-hezurrak hartzen ditu. Enborrean (hau da, bizkarrezurrak eta kaxa torazikoak osatutako atalean) dago bermatuta, eta bertan eutsirik mugitzen da. Goiko gorputz-adarrak sorbalda-gerrikoan ahokaturik daude.

                          12.2.1.2.-PELBIS-GERRIKOA: Bi hezur koxalek, hezur sakroak eta kokzixak osatzen dute. Hezur koxal bakoitzak elkarrik loturik dauden eta mokorra edo aldaka osatzen duten hiru hezur ditu: iliona, isikiona eta pubisa. Pelbis-gerrikoa enborrean sartuta dago, eta bertan elkartzen dira beheko gorputz-adarrak.

          12.2.2.-GILTZADURAK: Hezurren arteko loturak dira. Mota desberdinak daude, baztuk finkoak dira; beste batzuk, erdi mugikorrak; eta besteak, mugikorrak. Giltzadura mugikorretan, lokailuek lotzen dituzte hezur batzuk besteekin, eta euren arteko marruskadura eragozten duen eta sinobia deritzon likidoak lubrifikatzen ditu.

         12.2.3.- GILTZADURA MOTAK:

• Giltzadura erdi mugikorrak: Bizkarrezurra
• Giltzadura finkoak: Garezurra
• Giltzadura mugikorrak: Aldaka edo mokorra

       12.2.4.- HEZUR GARRANTZITSUENAK:

MUSKULUAK ETA HEZURRAK

12.1.-MUSKULU-SISTEMA
         12.1.1.-LOKOMOZIO-APARATUA: Mugimendua honako bi sistema hauek aldi berean ematen duten erantzunaren ondorioa da: muskuluen sistemak hezurrek eta giltzadurek osatzen dute eskeleto-sistema. Bi sistema horiek lokomozio-aparatua osatzen dute.

12.1.2.-MUSIKULUAK:
        12.1.2.1.-MUSKULUEN ATALAK: 

• Sabela: Muskuluaren erdialdea da.
• Tendoaik: Muskuluaren bi muturrak dira.

        12.1.2.2.-MUSKULUAREN FORMA:  Muskuluen forma sabel kopuruaren araberakoa da: muskulu simpleek (sabel bakarra dute) eta muskulu konposatuak (sabel bat baino gehiago dute).

        12.1.3.-MUSKULUAK UZKURTZEA:

     12.1.4.-MUSKULU AIPAGARRIENAK: