UGALKETA

16.1.-UGALTZEA, SEXU ETA NERABEZAROA: Giza ugaltzea sexuala da. Bi sexu daude, arra eta emea, hau da, gizonezkoena eta emakumezkoena, eta mota banako ugaltze-zelula: espermatoziodeak eta obuluak.
        
              16.1.1.- SEXU-KARAKTEREAK:

• Lehen mailako sexu-karaktereak (ugaltze-aparatuak): Gonadak eta erlatzeko organoak dituzte, emakumeen kasuan, enbrioia, pertsona bihurtu eta jaio arte.
• Bigarre mailako sexu-karaktereak: sexu batekoek edo bestekoek baino ez dituzten kanpo-ezaugarriak dira, eta pubertarotik aurrera azaltzen da.

             16.1.2.-ZER DIRA BIGARREN MAILAKO SEXU-KARAKTEREAK:

• Mutilak: Sorbaldak zabaldu eta muskuloak garatu, ilea hazten da, ahotsa baxuago egiten, zakila handiagotu egiten, barrabiletan espermatozoideak sortzen hasten dira.
• Neskak:  Aldakak zabaldu eta gerria estutu, gorputzaren formak biribildu, larruazalaren azpian koipe gehiago, ilea azaltzen da besapean eta pubis aldea, kanpoko ugaltze-organoak eta bularrak garatu, baginako jarioa hasi, hilekoa azaltzen da.

16.1.3.- NERABEZAROA, ALDAKETA GARAIA: Nerabezaroa, gutxi gora behera, 9-18 urteko aldia da. Aldi horretan, aldaketa psikologikoa eta sozial,  fisiologikoak eta anatomikoak,  jasotzen zaizkie neska-mutilei.

Aldaketa fisiologikoak eta anatomikoak: Pubertaroan hasten dira: bigarren mailako sexu karaktereak garatu eta ugaltze aparatuak heldu egiten dira.

Aldaketa psikologikoak: aldaketa fisiologikoak  eta anatomikoak baino astirago agertzen dira. Sexu erakarpena eta krisi sentimentala ere garai horretan hazaltzen dira lehenagoz.

Aldaketa soziala: fisiologikoak eta anatomikoak, Aldaketa psikologikoen gatazkak ekartzen dituzte familiarteko harremanetara, nerabeek indendenpentzia handiago aldarrikatzen diete.


16.2.-GIZONEZKOEN UGALTZE APARATUA:Bi miotatako organoek osatzen dute barruko sexu organoak eta kanpoko sexu organoak

•  Barruko sexu organoa: Barrabilak, ugaltze hodiak eta guruin erantsiak.
• Kanpoko sexu organoak: Zakila eta eskrotoa. 

          16.2.1.-GIZONEZKOEN UGALTZE-APARATUAREN ANATOMIA:

   
16.2.2.-GIZONEZKOEN GAMETOAK ERATZEA : Gizonezkoen gameto edo espermatozoideak osatzen dituen prozesuari espermatogenesi  esaten zaio pubertaroan hasten da eta barrabiletako tubulu seminiferoetan jasotzen da.

16.2.3.- ESPERMATOGENESIARAN ALDIAK:

• Espermatozitoak eratzea: barrabiletako tubulu seminiferoen pareten ondoan hazi egiten dira.
• Espermatidak eratzea: espermatozitoek meiosi deritzo zatiketa-prozesu berezia izaten dute.

• Espermatozoideak eratzea: espermatidak heltzen direnean, zitoplasmaren gehiena galtzen dute, espermatozoineen berezko formak eta egiturak hartzen dituzte, burua, terteko atala eta isatsa. 

13.ERREZEPTOREAK ETA ZENTZUMEN-ORGANOAK

13.1.-LARRUAZALA ETA UKIMENA: Larruazalean, errezeptore mota ugari daude. Errezeptore mota bakoitzak estimulu jakin bat hauteman ahal du. Errezeptore horiek guztiek ukimena ematen digute. Beraz, estimulu bat luzaroz jasoz gero, hasieran, intentsitate handiz erantzuten dute. Baina, denbora baten ostean ez dute erantzuten, estimulura moldatu egin direlako.

               13.1.1.-LARRUAZALEKO ERREZEPTOREAK:

• Termorezeptoreak: Kanpo-inguruaren eta gorputzaren arteko tenperatura-aldeak hautematen dituzte. Bi motatako termorrezeptoreak daude: gorputzarena baino tenperatura hotzagoei erantzuten dietenak eta gorputzarena baino tenperatura beroagoek estimulatzen dituztenak. Termorezeptoreon bulkadek bero eta hotz sentsaziak eragiten dizkigute.

• Nozizeptoreak: Larruazalak jasaten dituen erasoei erntzuten diete. Nozizeptoreek sortzen dituzten bulkadek mina sentiarazten digute.

•  Mekanorrezeptoreak: Larruazalaren gaineko presio-aldaketak eta ileen mugimendua hautematen dituzte. Errezeptoreon esker antzematen dugu ukipena.

 13.2 SUDURRA ETA USAIMENA: Usaimena gizakiok gutxien garatu dugun zentzumena da. Usainak prozesu segida gertatzen denean sortzen diiren sentsazioak dira:

1. Substantzia lurrunkorren molekulak sudur hobietan sartzen dira, eta hobiok estaltzen duten mukiarekin nahasten dira.
2. Sudur hobietan, usaimen-zelulek molekulak hautematen dituzte.
3. Estimulua jaso duten usaimen-zelulok nerbio-bulkada sortu eta usaimen erraboleko neuronetara elarazten dute, horiek, usaimen nerbioaren bitartez garunera eraman dezaten.

13.2.1.- USAIMENAREN ERREZEPTOREAK:

13.3.- MIHIA ETA DASTAMENA: Ahoan zerbait sartzean, sentsazioak hantzematen ditugu, dastamenaren bitartez. Sentsazio horiei gustu edo zapore esaten diegu, eta mihiaren gainazalean ditugun kimiorezeptoreek, daztamen zeluelk eragiten dituzte.

          13.3.1.- DAZTAMENAREN ERREZEPTOREAK:

MUSKULUAK ETA HEZURRAK

12.2.-ESKELETO-SISTEMA: Hezurrek eta giltzadura edo artikulazioek osatzen dute. Hezurrak egitura gogorrak,  arinak eta hauskaitzak dira, gorputzaren armazioa osatzen dute, eta organo batzuk babestu egiten dituzte. Lokomozioan, hezurrek  muskuluek mugiarazten dituzten palanken moduan dihardute.

      12.2.1.-ESKELETOA: Honako bi hauek bereizten dira eskeletoan: garezurrak, bizkarrezurrak eta kaxa torazikoak osatzen duten eskeleto axiala eta sorbalda-gerrikoak, pelbis-gerrikoak eta gorputz-adarrek itxuratzen duten eskeleto apendikularra.

                          12.2.1.1.-SORBALDA-GERRIKOA: Bi lepauztaiak (klabikulak) eta bi omoplato edo sormalda-hezurrak hartzen ditu. Enborrean (hau da, bizkarrezurrak eta kaxa torazikoak osatutako atalean) dago bermatuta, eta bertan eutsirik mugitzen da. Goiko gorputz-adarrak sorbalda-gerrikoan ahokaturik daude.

                          12.2.1.2.-PELBIS-GERRIKOA: Bi hezur koxalek, hezur sakroak eta kokzixak osatzen dute. Hezur koxal bakoitzak elkarrik loturik dauden eta mokorra edo aldaka osatzen duten hiru hezur ditu: iliona, isikiona eta pubisa. Pelbis-gerrikoa enborrean sartuta dago, eta bertan elkartzen dira beheko gorputz-adarrak.

          12.2.2.-GILTZADURAK: Hezurren arteko loturak dira. Mota desberdinak daude, baztuk finkoak dira; beste batzuk, erdi mugikorrak; eta besteak, mugikorrak. Giltzadura mugikorretan, lokailuek lotzen dituzte hezur batzuk besteekin, eta euren arteko marruskadura eragozten duen eta sinobia deritzon likidoak lubrifikatzen ditu.

         12.2.3.- GILTZADURA MOTAK:

• Giltzadura erdi mugikorrak: Bizkarrezurra
• Giltzadura finkoak: Garezurra
• Giltzadura mugikorrak: Aldaka edo mokorra

       12.2.4.- HEZUR GARRANTZITSUENAK:

MUSKULUAK ETA HEZURRAK

12.1.-MUSKULU-SISTEMA
         12.1.1.-LOKOMOZIO-APARATUA: Mugimendua honako bi sistema hauek aldi berean ematen duten erantzunaren ondorioa da: muskuluen sistemak hezurrek eta giltzadurek osatzen dute eskeleto-sistema. Bi sistema horiek lokomozio-aparatua osatzen dute.

12.1.2.-MUSIKULUAK:
        12.1.2.1.-MUSKULUEN ATALAK: 

• Sabela: Muskuluaren erdialdea da.
• Tendoaik: Muskuluaren bi muturrak dira.

        12.1.2.2.-MUSKULUAREN FORMA:  Muskuluen forma sabel kopuruaren araberakoa da: muskulu simpleek (sabel bakarra dute) eta muskulu konposatuak (sabel bat baino gehiago dute).

        12.1.3.-MUSKULUAK UZKURTZEA:

     12.1.4.-MUSKULU AIPAGARRIENAK:

ZIRKULAZIO-APARATUA

11.1.- ODOLAREN ZIRKULAZIOA:
Bihotzaren migumenduaren basoetan zehar bultzatzen dute odola. Bihotzak 60 bat taupada egiten du minutuko taupada bakoitzean bi mugimendu egiten ditu eta jazotzen dira ondoz ondo: uzkurtzea eta erlaxatzea. Banaturik dauden bi ibilbide ditu zirkulazioa: biriketakoa eta orokorra.
11.2.-ODOLAREN ZIRKUITOAK ETA BIHOTZEKO ZIKLOA:

          11.2.1.-ODOLAZREN ZIRKUITOAK
                 
                     11.2.1.1.-BIRIKETAKO ZIRKUITOA: Oxigeno gutxi daukan odola eskuineko bentrikulotik irteten da, birika arterian zehar. Arteria bitan banatzen da, han oxigenatu eta birika benetara igarotzen da.

                     11.2.1.2.-ZIRKUITU OROKORRA: Abiapuntua ezkerreko bentrikuloa da horrek odola galdu egiten du oxigeno eta orduan bihotzaren ezkerreko aurikulura itzultzen da, kaba benetan zehar.

        11.2.2.-BIHOTZEKO ZIKLOA:

                     10.2.2.1.-BENTRIKULUEN SISTOLEA: Bentrikuluak uzkurtu egiten dira, odola, aorta arterian eta birika-arterian zehar, bihotzetik kanpora bultzatzeko. Odolaren presioaren eraginez, balbulak ireki eta balbula aurikulobentrikularra itxi egiten dira, odola aurikuletarantz ez itzultzeko.

                     10.2.2.2.- BENTRIKULUEN DIASTOLEA ETA AURIKULUEN SISTOLEA: Bentrikuluak erlaxatu egiten dira eta odolez betetzen dira. Aurikulak uzkurtu egiten dira, eta balbula aurikulobentrikularrak ireki egiten dira, odola erlaxaturiko bentrikuluetara bultzatzen duelarik, bentrikuluok bete daitezen.

                     10.2.2.3.- AURIKULUEN DIASTOLEA: Aurikulak erlaxatu egiten dira, eta kaba benatik eta birika benatik datorren odolez betetzen dira. Horrela amaitzen da zikloa, hurrengo ziklo berdina hasteko.


11.3.- ODOL ZIRKULAZIOAREN HISTORIA:

            11.3.1.-GALENO: Galenomediku erromatarrak (II. mendean) odola gibelean sortzen zela, eta gibeletik bihotzera eta eskuineko bentrikulura zihoala uste zuen. Odola poro ikusezin batzuen bitartez igaroko zen ezkerreko bentrikulura, eta biriketatik zetorren airearekin nahasiko zen. Bihotzean berotu eta gero, odola organo guztietara banatuko zen, elikagaiak eramateko, eta, azkenean, haragi bihurtuko zen.

           11.3.2.-SERVET: 1553. urtean, mediku espainolak zalantzan jarri zitun Galenoren ideiak, honako hau ikusi zuenean:

• Bentrikulen arteko komunikabidea eskuineko bentrikulutik irten eta odola biriketara daraman hodi luzea (birika arteria) da.
• Odola, arnasa botatzean oxigenatu eta garbitu ondoren, beste hodi batek (birika-benak) eramaten du bihotzeraino, eta azkerreko aurikulatik ezkerreko bentrikulura pasatzen da.

         

11.3.3.-HARVEY: XVII. mendean, mediku ingelesak erabat argitu zuen odolaren zirkulazioa, bihotzean hasi eta orgsnidmo odora doan eta, gaur egun, zirkulazio orokorra esaten diogun prozesua deskribitzean.

• Odola bihotzean jariatzen da, benen bidez, eta bihotzetik gorputzaren atal guztietara heltzen da, arterietan zehar.
• Benetako balbulek bihotzerantz bakarrik uzten dute odola pasatzen.
• Pultsua arterietan hautematen da, bihotzaren bultzada indartsuen eraginez odolak pareten kontra egiten duten presioaren ondorioa dela argitu zuen.

                     

ZIRKULAZIO-APARATUA

10.1.-ELIKAGAIEN BANAKETA: Organismoak ezinbesteko du elikagaiak eta oxigenoa zeluletara eramatea. Zeregin horiek betetzeko, zirkulazio-aparatua eta sistema linfatikoa ditugu.

10.2.- ZIRKULAZIO-APARATUA:

           10.2.1.-ODOLA: Odol-plasma urak, gatz-mineralek, glukosak, proteinek eta ormonek osaturiko likido horiska da. Odola pertsonaren pisuaren % 8 inguru da.Odolak odol-plasma deritzon likidoa eta likido horretan flotatzen duten.

            10.2.2.-ODOL BASOAK: Odola  daramaten hodien sarea osatzen dute.
                       
                          10.2.2.1.-ARTERIAK: Bihotzetik organoetara daramate odola. Paretak lodiak eta elastikoak dira arteriak adarkatu egiten dira, eta baso txikiagoak eratzen dituzte.

                          10.2.2.2.-BENAK: Organoetatik bihotzera daramate odola. Paretak arteriarenak baino finagoak dira, ez hain elastikoak.

                           10.2.2.3.-KAPILARRAK: Odol-baso fin finak oso pareta mehekoak dira. Odolak eta ehun zelulek elikagaien, ondakien eta gasen trukea egiten dute kapilarretan.

       10.2.3.-BIHOTZA: Barrunde torazikoaren erdian eta biriken artean dagoen organo barru hutsa da, eta ukabilaren tamaina du. Pareta bikoitza duen eta perikardio deritzon zakuak inguratzen du bihotza.

10.3.-ZIRKULAZIO-APARATUAREN ESKEMA:

ARNAS APARATUA

9.1.-ARNAS APARATUAREN ATALAK:
Sudur-hobiak, faringea, laringea, trakea eta bronkio-zuhaitza

9.2.- ARNASBIDEAK
         9.2.1.- SUDUR-HOBIAK: Kanporako irteera duten bi barrunde dira, sudur-mukosak eta koanak dituzte.
         9.2.2.-FARINGEA: Arnasbide eta digestio hodiak konpartitzen dituen lana da, epiglotisa dago.

         9.2.3.-LARINGEA: Trakeari loturik dago eta tolesturak ditu (ahots kordak).
        
         9.2.4.-TRAKEA: Kartilagozko eraztunek indarturiko hodi elastikoa da.

         9.2.5.-BRONKIO-ZUHAITZA: Biriken barruraino heltzen diren eta gero diametro txikiagoko bronkioloetan ardakatzen diren bi bronkiok osatzen dute.

9.3.-BIRIKAK:Arnasgora eta arnas behera aireatzen dute.

9.4.-ARNAS APARATUAREN JARDUNA: Arnas aparatuak honako bi zeregin ditu: birikak aireatzea eta gasen trukea egitea.

      9.4.1.-BIRIKAK AIREATZEA: Biriketako airea berritzeko, airea kanpoko ingurutik biriketara eta alderantziz, eramatea da  arnasa botatzeko eta arnasa hartzeko.

             9.4.1.1.-ARNASGORA: Mugimendu aktiboa da : sahietsarteko muskuluak ta muskulu eskalenoak uzkurtzean, sahietzak goratu egiten dira.

             9.4.1.2.-ARANSBEHERA: Mugimendu pasiboa da eta aire biriketatik irtetea eragiten du sahietsarteko muskuloak eta muskulo eskalenoak erlaxatzen.


              9.4.2.-GASEN TRUKEA: Prozesu hori difusioz egiten da, albeoloen mintz fin eta hezeen bitartez.